مسجد کبود، نگین فیروزه ای تاریخ ایران - سرگرمی تفریحی

مسجد کبود که غنای رنگ کاشی هایش روزگاری دل هر نمازگذاری را می ربود، در گذر زمان آسیب هایی جدی را متحمل شده است. در سال 1193 هجری قمری زلزله مهیب تبریز، لرزه بر جان این نگین درخشان انداخت تا جایی که گنبدهای آن فرو ریخت. امروزه از بنای اصلی تنها یک سردر و چند پایه بر جای مانده، اما همین باقی مانده های کم نیز به خوبی توانسته است شکوه و هنر معماریِ این مسجد فیروزه ای را شهره دنیا کند.

موقعیت جغرافیایی

مسجد کبود از آثار دوران ابوالمظفر دنیا شاه بن قره­یوسف مقتدرترین حکمران سلسله ترکمانان قراقویونلو است که در سال 870 هجری قمری به همت و نظارت جان بیگم خاتون، همسر او و به نقلی صالحه دخترش ساخته شده است. این شاهکار معماری دوره اسلامی در خیابان امام خمینی، روبه روی کوچه دل حامد، جنب پارک خاقانی شهر تبریز واقع شده است.

تاریخچه

طبق اطلاعات مندرج در کتیبه سر در ورودی این مسجد، تاریخ ساخت آن به سال 870 هجری قمری برمی گردد. چنین به نظر می رسد که این تاریخ بیانگر زمان اتمام کاشی کاری سر در مسجد بوده و فرایند ساخت آن از چندین سال قبل تر آغاز شده و در این تاریخ، احداث بنا به اتمام رسیده است. بر روی این کتیبه، اسامی عمارت مظفریه و نعمت الله بن محمد البواب، هنرمند برجسته آذربایجانی نوشته شده که خطاط و طراح نقوش مسجد کبود بوده است.

بازسازی و بازسازی مسجد به منظور حفاظت و تعمیر بخش های باقی مانده شامل طاق ها و پایه ها از سال 1318 آغاز شد و در سال 1355 کارهای ساختمانی آن به اتمام رسید. بازسازی گنبد اصلی توسط مرحوم استاد رضا معماران صورت گرفته است.

معماری و ویژگی های بنا

مسجد کبود از نمونه های منحصر به فرد معماری کهن ایرانی و تنها بنایی است که از دورە فرمانروایی قراقویونلوها در پایتخت آن ها، یعنی تبریز با شکوه باقی مانده، زیبایی های معماری این مسجد چنان جالب و جذاب است که پس از گذشت قرن ها و صدماتی که بر ساختار آن وارد شده، هر انسان صاحب ذوقی را متحیر و مبهوت می سازد. بارزترین ویژگی مسجد کبود و شهرت وافر آن با معماری ویژه تلفیقی و اعـجاب انگیزش بیشتر به دلیل کاشی کاری معرق و تلفیق آجر و کاشی، اجرای نقوش پرکار آن است که زینت بخش سطوح داخلی و خارجی بنا است.

چنین به نظر می رسد که ساختمان مسجد کبود مانند یادبودی از پیروزی های دنیاشاه بر پا شده است، به طوری که در این خصوص می توان به سوره فتح که به صورت کامل و به شکل برجسته، زینت بخش دور تا دور بالای شبستان عظیم است، اشاره نمود. نام دنیا شاه نیز در کتیبه بالای در ورودی نقش بسته که قبلا روکش طلایی داشته، این مسجد دارای گنبدخانه است که گرداگرد آن را شبستان فرا گرفته است. از نظر فرمی، مسجد کبود در مقایسه با دیگر مساجد مشهور ایرانی، فاقد میانسرا است.

مسجد کبود در اصل، عضوی از یک مجموعه معماری عظیم تر به نام مجموعه مظفریه بود. این مجموعه از مسجد، خانقاه، صحن و کتابخانه تشکیل شده بود. راه چاره انتخابی معمار سازندۀ مسجد کبود، سازگاری مطلوبی با شرایط اقلیمی شهر تبریز (اقلیم سرد کوهستانی) به وجود آورده است به نحوی که تمام بخش های این مسجد می توانستند در فصول مختلف سال، نقش عملکردی خود را ایفا نمایند.

عمده مصالح به کار رفته در این بنا آجر است. البته سنگ های ساختمانی نادری نیز در آن به کار رفته است. از بقایای مسجد معلوم می گردد که آجرها با گچ، بندکشی شده است. صحن مربع شکل، حوضی برای وضو، شبستان های اطراف برای درس و همچنین پناهگاه مستمندان، مسجد را تشکیل می دادند. در قسمت جلوی صحن و رو به قبله، بنای اصلی مسجد به پا شده که محوطه ای محصور، پوشیده و مربع شکل است. فاصله پایه های سقف ضربی آن، 12 متر است که روی چهار پایه یک محوطه مربع شکل قرار گرفته است.

طبق شواهد، کف مسجد با کاشی های براق پوشیده شده بود. شبستان عظیم مسجد نیز محاط به رواق های به هم پیوسته است و از سه سو با طاق نماهایی به رواق های اطراف خود ارتباط دارد. این شبستان با سقفی ضربی پوشیده شده که قطر دهانه آن 17 متر است. در داخل شبستان کوچک مسجد نیز خصوصیت جالب گنبد این مسجد، ساخت آن روی چهارپایه مربعی است که این مربع خود به خود به تقارن و تجانس درون مسجد می انجامد، لذا عظمت و زیبایی مسجد را که طی قرون مختلف به نام های مختلف خوانده شده است، باید به لحاظ معماری خاص آن دانست.

پشت در ورودی شبستان عظیم، یک بیت شعر با خط ثلث به چشم می خورد:

کردار بیار و گرد گفتار مگرد

چون نموده گردد، کار بگوید که، که کرد

آنچه اینک از کلیت حجمی و ساختار فرمی مسجد کبود در برابر دیدگان ما قرار گرفته است، یک موجودیت معمارانه بازسازی شده است. طبق گزارش های مندرج در پروندە بازسازیی این بنا، اقدامات حفاظت و بازسازی در آن،از سال 1308 هجری شمسی آغاز شده و تا به امروز ادامه دارد.

سخنان عظیمان در خصوص مسجد کبود

سیاحان و گردشگران بسیاری از این بنا بازدید و بسیار در خصوص آن قلم فرسایی نموده اند. از جمله سیاحانی که از این بنا بازدید نموده، نادر میرزا قاجار است که در خصوص این مسجد چنین می نویسد:

روزگار بگذرد که چشم روزگار چنین بنایی را نخواهد دید.

از جمله سیاحانی که پیش از خرابی این بنا پیروز به بازدید آن شده اند کاتب چلبی و تاورنیه بودند که به صورتی ویژه با تمام جزئیات معماری این مسجد را وصف نموده اند. بازدید این دو نویسنده از مسجد کبود قبل از سال های 1048 و 1045 هجری قمری بوده است.

چلبی، سردر اصلی را از طاق کسری بلندتر دیده است و تاورنیه، علاوه بر سردر و کاشی کاری های بی نظیر مسجد از دو مناره بسیار بلند صحبت می نماید که در زلزله به کلی از بین رفته اند.

تاورنیه در سال 1046 هـق می نویسد: بنای مسجد کبود بسیار عالی تر از مساجد دیگر است. گنبد این بنا از طرف داخل با آجرهای کوچک مربع از کاشی های الوان مختلف گل و بوته موزائیک شده که در میان آن ها به تناسب جملات و آیات عربی گنجانیده و بقدری خوب به هم اتصال داده اندکه انگار یک نقاشی است.

مادام ژان دیولافوا، مهندس راه و ساختمان و باستان شناس فرانسوی که به همراه همسرش از سوی دولت فرانسه برای کاوش های باستان شناسی به ایران سفر نموده بود در کتاب خود این مسجد را مسجد آبی تبریز (La Mosquée bleue de Tauris) می نامد.

مادام دیولافوا نیز در قرن 15 میلادی می نویسد: بهترین نمونة ابنیة قدیمی تبریز مسجد کبود است . عظمت بنا و ظرافت معماری و کاشی کاری همه حیرت آور است . این مسجد حیاط عظیمی داشته که در اطراف آن طاق نماهای جالب توجهی بوده و مرکز آن حوض عظیمی برای وضوگرفتن داشت.